Osmanlı Devleti’nde Islahat Hareketleri

Avrupa’da 15. ve 16. yüzyıllarda  Rönesans, Reform, Coğrafi keşifler gibi gelişmeler yaşanırken Osmanlı Devleti “büyük bir imparatorluk” olmanın verdiği rahatlıkla bu önemli gelişmelere kendini kapatmış ancak bu durum uzun vadede Osmanlıların zararına olmuştur. dünyadaki bu gelişmeleri takip etme ve bunlara ayak uydurma gereği duymayan Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’nın gerisinde kalmış, kendini toparlayabilmek adına yenilik hareketlerine giriştiğinde çeşitli alanlarda Avrupa’yı örnek almak zorunda kalmıştır.

Osmanlı Devleti’nde ıslahat hareketleri Duraklama (17. yüzyıl), Gerileme (18. yüzyıl) ve Dağılma (19. yüzyıl) dönemi ıslahatları olarak üç dönemde incelenir.

Islahat; var olan düzeni iyileştirmek, düzenlemek üzere yapılan yenilik hareketlerine verilen isimdir. Reform da denilebilir. işte Osmanlı Devleti’nin ıslahat hareketleri;

Duraklam Dönemi Islahatları (17. yüzyıl)

dönemin padişahları ve devlet adamları devleti eski ihtişamlı günlerine kavuşturmak adına farklı ıslahatlar yapmıştır:

II. Osman (Genç Osman) : II. Osman ilk ıslahatçı padişahlardandır. Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmak istediği için henüz 18 yaşında yeniçeri askerleri tarafından öldürülmüştür. saray dışından bir kadınla evlenerek sarayı halka açmak istemiş aynı zamanda saray kadınlarının devlet yönetimi üzerindeki etkinliğini azaltmayı amaçlamıştır. Genç Osman yeniçeri ocağını kaldırmak isteyen ve sosyal alanda ıslahat yapan ilk padişahtır.

IV. Murat : IV. Murat ıslahatları yaparken şiddet kullanmasıyla bilinir. bu yolla içki, tütün, ve gece sokağa çıkma yasağı getirmiştir. ayrıca yeniçeri ocağını düzenledi, saray kadınları ve saray ağalarının devlet yönetimi üzerindeki etkisine son verdi.    Devletin sorunları ve bunların çözümüne yönelik Koçi Bey’e rapor hazırlatsa da IV. Murat’ın ömrü bunu uygulamaya yetmedi.

Tarhuncu Ahmet Paşa : Osmanlı’da ilk defa resmi devlet bütçesini hazırlayarak, saray masraflarını kısma yoluna gitmiş ancak bu durum bazı kişilerin menfaatine ters düştüğü için öldürülmüştür.

Köprülü Mehmet Paşa :  bazı şartlar sunarak göreve gelen ilk ve tek sadrazamdır. sarayın devlet işlerine karışmamasını, devlet memurluklarına kendi istediği kişileri ataması gibi şartlar ileri sürmüştür. ıslahatları uygulamada ve iç isyanları bastırmada baskı ve şiddet yolunu seçmiştir. ayrıca saray giderlerini kısmış, kapıkulu askerlerini düzene sokmuştur.

Köprülü Fazıl Ahmet Paşa : Kısa bir dönem de olsa devlete eski günlerini yaşatmış; ordu, donanma ve maliyede düzenlemeler yapmıştır. bütçe açığını kapatmıştır.

duraklama dönemi ıslahatlarının genel özellikleri;

17. yüzyılda yapılan ıslahatlarda Avrupa henüz örnek alınmamıştır. günü kurtarmaya yöneliktir. yani sorunların temeline inilmemiş, köklü çözümler getirilememiş ayrıca padişahların ömrüyle sınırlı kalarak süreklilik arz edememiştir. baskı, şiddet uygulanmış bu da hem halkın hem yeniçerinin hem de ulemanın tepkisini çekmiştir. daha çok askeri alana yönelinmiş; yönetim, hukuk ve teknik alanlarda ıslahat yapılmamıştır

Gerileme Dönemi Islahatları (18. yüzyıl)

Dönemin en önemli olayı ya da ayrı bir dönem olarak incelenmesi gereken Lale Devri’dir.

* Lale Devri (1718 – 1730) : Lale Devri Pasarofça antlaşmasıyla başlar Patrona Halil İsyanıyla sona erer. Avrupa’nın üstünlüğünün artık kabul edildiği ve örnek alındığı bir dönemdir. Osmanlı Devleti’nde ilk batılılaşma hareketlerinin görüldüğü lale devrinde askeri alanda ıslahat yapılmamış, daha çok sosyal ve kültürel alana yönelinmiştir. bu dönemin önemli ıslahatları şöyledir;

– İbrahim Müteferrika ve Sait Efendi tarafından ilk kez matbaa getirildi. (ilk teknik yenilik)
– Avrupa’daki gelişmeleri daha yakından takip edebilmek adına Avrupa’da ilk kez geçici elçilikler açıldı.
– İlk çiçek aşısı uygulandı.
– Yeniçerilerden ilk itfaiye bölüğü oluşturuldu (Tulumbacılar).
– Yalova’da bir kağıt fabrikası kuruldu.
– İznik ve Kütahya’da çini imalathaneleri kuruldu.
– İstanbul’da kumaş fabrikaları kuruldu.
– Bilim ve tercüme heyetleri oluşturularak bir çok eser Türkçe’ye çevrildi.
– Mimari’de ilk kez Avrupa tarzında eserler inşa edildi (sivil mimari gelişti).
– Köşkler, bahçeler, kütüphaneler kuruldu.
– Bu dönemde minyatürde Levni, şiirde Nedim meşhurdur.

I. Mahmut Dönemi Islahatları (1730 – 1754) : Aslen Fransız olan Humbaracı Ahmet Paşa tarafından Humbaracı ve topçu ocakları ıslah edildi. böylece ilk kez avrupalı birinin tecrübesinden faydalanılmış oldu. Subay yetiştirmek amacıyla Kara Mühendishanesi kuruldu. Bu okul Avrupa tarzında açılan ilk okuldur.

III. Mustafa Dönemi Islahatları (1757 – 1774) : Kara mühendishanesinin ardından Deniz Mühendishanesi (Mühendishane-i Bahr-i Humayun) açıldı.

* I. Abdülhamit Dönemi Islahatları (1774 – 1789) : askeri alana ağırlık verildi. topçu ocakları düzenlendi, ilk yeniçeri sayımı yapıldı, ulufe alım-satımı yasaklandı, İstihkam okulu açıldı

III. Selim Dönemi Islahatları (1789 – 1807) :

Osmanlı padişahları arasında en yenilikçi padişahlardandır. o güne kadarki en köklü ıslahatları yapmıştır. III. Selim ıslahatlarına Nizam-ı Cedid (yeni düzen) adı verilir. bu isim Avrupa tarzında kurduğu orduya da verilmiştir. III. Selim ıslahatlarını şöyle sıralayabiliriz:

-Nizam-ı Cedid adında Avrupa tarzı okul açılmış, bu ordunun ihtiyaçlarını karşılamak adına İrad-ı Cedit adlı hazine kurulmuştur.

-Ordunun eğitimi için Levent ve Selimiye kışlaları yapıldı ve Fransa’dan subaylar getirildi.

-Matbaa-i Amire adında ilk devlet matbaası kuruldu

-Lale Devrinde Avrupa’ya geçici elçilerin gönderilmesinin ardından Avrupa’da daimi elçilikler açıldı.

-kara ve deniz mühendishaneleri geliştirildi ve Mühendishane-i Berr-i Humayun ve Mühendishane-i Bahr-i Humayun adı verildi.

-yerli malı kullanımına önem verildi.

Gerileme Dönemi Islahatlarının Genel Özellikleri :

duraklama döneminden farklı olarak bu dönemdeki ıslahatlarda Avrupa örnek alınmıştır. askeri alana ağırlık verilmiştir.

ancak duraklama dönemi ıslahatları gibi devlet politikası haline gelerek süreklilik gösterememiş, yine yeniçeri halk ve ulemanın tepkisini almıştır. yönetim ve hukuk alanında ıslahat yoktur

Dağılma Dönemi Islahatları (19. yüzyıl):

II. Mahmut Dönemi Islahatları: dönemin en önemli ıslahatçısıdır. Hemen hemen her alanda geniş ıslahatlar yapılmış ve Avrupa doğrudan örnek alınmıştır.

Askeri Alanda :

-Alemdar Mustafa Paşa tarafından Sekban-ı Cedit adında yeni bir ordu kurulmuş ancak yeniçeriler bu duruma karşı çıkmış ve Alemdar Mustafa Paşa öldürülmüş, Sekban-ı Cedit ocağı da kapatılmıştır.
– II. Mahmut yeniçerilerden oluşan Eşkinci adıyla yeni bir ocak kurmuşsa da talim yapmak istememeleri yüzünden ocağı kapatmıştır.
-Yeniçeri ocağı kaldırılmıştır. (1826) Tarihe Vakay-ı Hayriye adıyla geçen bu olayla yeniliklerin önündeki en büyük engel ortadan kaldırılmıştır.
– Yeniçeri Ocağı yerine  Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu kurulmuştur.

Yönetim Alanında :
-Divan kaldırıldı yerine nazırlıklar kuruldu

-askeri amaçlı ilk nüfus sayımı yapıldı

-memurlar maaşa bağlandı
-Dar’üş-Şuray-ı Bab-ı Ali (ıslahatlara öncülük etmek için), Dar’üş-Şuray-ı Askeri (askerlik işlerini düzenlemek için), Meclis-i Valay-ı Ahkam-ı Adliye (adalet işlerini düzenlemek için) kurulmuştur.

– Eğitim ve Kültürel Alanda :

– Posta, polis ve karantina teşkilatları kuruldu.
-Memurlara fes ve pantolon giyme zorunluluğu getirildi.
-Avrupa tarzı okullar açılmış, bu da eğitimde ikiliklerin çıkmasına sebep olmuştur. (Rüşdiye, Tıbbıye, Harbiye, Enderun’un yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye)
-İlk kez Avrupa’ya öğrenci gönderildi.
-İstanbul’da ilk öğretim zorunlu hale getirildi.
-Takvim-i Vakayi adlı ilk resmi gazete çıkarıldı.
Ekonomik Alanda :
– Yerli malı kullanımı teşvik edildi

19. yüzyılda ayrıca; devleti dağılmaktan kurtarabilmek adına Tanzimat Fermanı (1839), Islahat Fermanı (1856) ve Meşrutiyet (1876) İlan edilmiştir.

tüm bu yapılan yenilik hareketleri Osmanlı Devleti’nin ömrünü belki uzatmıştır ancak dağılmaktan kurtaramamıştır.