Nizamiye Medreseleri, Selçuklular dönemine ait önemli mimari eserlerdir. İlk Selçuklu medresesi Tuğrul Bey (1040-1063) tarafından 1046 yılında Nişabur’da kurulmuştur. Başlıca Selçuklu medreseleri Nizamülmülk (1063-1092) tarafından kurulmuştur. O’nun kurduğu Nizamiye medreseleri çeşitli düşüncelerin barınabildiği ilmî ve idari muhtariyete sahip üniversite karakteri taşıyordu. Nizamülmülk Bağdat, Musul, Basra, Nişabur, Belh, Herat, İsfahan, Merv, Amul, Rey ve Tuş gibi büyük kentlerde çok sayıda bu tip medreseler kurdu.
Nizamiye Medreselerinin Başlıca Amaçları
1) Din adamı yetiştirmek,
2) Yoksul ve yetenekli öğrencileri okutup topluma kazandırmak,
3) Devletin yönetimi için memur yetiştirmek
4) Devlet adamlarını eğitmek
5) Bilginleri bir görev ve maaşla medreselere bağlayıp denetim altında tutmaktır.
Nizamiye medreseleri, “eğitimde şans ve fırsat eşitliği” gerçekleştirmeye çalışmıştır. Devlet, medreseleri “yatılı ve burslu” bir eğitim kuruluşu haline getirmekle öğretimde imkân ve fırsat eşitliğini sağlama çalışmalarına girişmiş oluyordu.
Bir dönemin bilim merkezi olarak toplumu aydınlatan Nizamiye Medreseleri Osmanlı medreselerine de örneklik etmiştir.
Nizamiye Medreselerinin Türk ve İslâm Eğitim Tarihindeki Yeri ve Önemi
1) medreselerin, okul mimarîsinin veya üniversite kampüsünün ilk örneğini teşkil ettikleri görülür.
2) Nizamiye medreselerinde genellikle din, hukuk ve dil öğretimi yapılırdı. Nizamiye medreselerinde Felsefe ve Mantık dersleri de okutulmuştur.
3) Nizamiye medreseleri, Türk ve İran halkı ve kültürünün yakınlaşması ve kaynaşmasında aktif rol oynadığı gibi, ortak bir İslâm kültürü ve müslüman kardeşliğinin doğmasında da etkili olmuşlardır.
4) Bugün orta ve yüksek öğretim kurumlarında uygulanan “ders geçme ve kredi sistemi”nin başlangıcını teşkil eden, medreselerdeki “ders geçme sistemi”, Nizamiye medreseleriyle kurumlaşmış ve yaygınlaşmıştır.
5) Bugün çağdaş dünyada yüksek öğretim kurumlarında uygulanan burs, kredi ve yatılılık sistemi, Nizamiye medreseleriyle kurumlaşmış ve yaygınlaşmıştır.
6) Medreselere daimi statüde öğretim elemanı yetiştirme ve bunlar arasında bir mertebeleşme sistemi oluşturma, yine Nizamiye medreseleriyle kurumlaşmıştır.
7) Medreselerden mezun olanlara “icazetname” verme uygulamasının ilk örnekleri, Nizamiye medreselerinde görülmektedir.