Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı ve Kutadgu Bilig

KARAHANLI DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI:

Karahanlı Devleti Türk edebiyatı Türklerin İslamiyet’i kabul etmesinden sonra ilk edebî ürünlerini verdikleri dönem olması bakımından önemlidir.

Kutadgu Bilig:

Varlığından haberdar olduğumuz ilk İslamî dönem Türkçe edebî eserdir. Balasagunlu Yusuf Has Hacip tarafından 1069-1070 tarihlerinde yazılan bu eser Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a takdim edilmiştir. Eser Balasagun’da yazılmaya başlanmış ve Kaşgar’da tamamlanmıştır.

Yusuf Has Hacip iyi bir eğitim görmüş, Arapça ve Farsçaya hâkim, şiir ilmine vakıf bir kimsedir. Kutadgu Bilig sayesinde hükümdarın teveccühüne layık olmuş ve has haciplik (genel sekreterlik) derecesine yükseltilmiştir.

Mesnevî nazım şekliyle kaleme alınan eser 6645 beyitten ibarettir. Giriş kısmındaki mukaddimenin Yusuf Has Hacip’e ait olmadığı, sonradan yazıldığı anlaşılmaktadır. Eser aruz vezninin şehname kalıbı olarak da tanınan ‘fe’ûlün- fe’ûlün- fe’ûlün- fe’ûl’ ile yazılmıştır. Kutadgu Bilig’te birtakım aruz hatalarına sıkça rastlanması bilhassa imalenin fazla görülmesi Türkçenin aruz veznine henüz tam olarak uyamadığının işaretidir.

Genel olarak bir siyaset-nâme görüntüsü arz eden Kutadgu Bilig alegorik bir eserdir. Eserde bazı kavramlar şahıslarla kişileştirilmiş, bu şahısların ağzından söylenen sözler didaktik bir mahiyette sunulmuştur. Kutadgu Bilig’te ele alınan alegorik şahıslar ve karşıladıkları kavramlar şunlardır:

Hükümdar Kün Togdı -> Adalet

Vezir Ay Togdı -> Baht, ikbal, saadet

Vezirin oğlu Ödgilmiş -> Akıl

Vezirin kardeşi Odgırmış -> Akıbet, nihayet

Kutadgu Bilig’in üç nüshası bulunmaktadır:

1. Uygur harfleriyle yazılan, 1439’da Herat’da istinsah edilen nüshadır. Bu nüsha tarihçi Hammer tarafından İstanbul’da bulunmuş ve Viyana’ya götürülmüştür.

2. Mısır (Kahire) nüshasıdır. 1896 yılında kütüphane müdürü Maritz tarafından kütüphanenin bodrumunda tesadüfen bulunmuş ve tanıtılmıştır. Bu nüsha Arap harfleriyledir.

3. Bu nüsha Zeki Velidi Togan tarafından Fergana’da bulunmuştur. Arap harfleriyle yazılan bu nüsha özel bir kütüphaneden temin edilmiştir.

– Bayat atı birle sözüg başladum

Törütgen igidgen keçürgen[4] idün