Dünya’nın en uzun destanı: Manas Destanı, Manas Destanı’nın oluşumu ve içeriği
Tarihin çeşitli devrelerinde değişik coğrafyalarda büyük devletler kurmuş olan Türk milleti,boylar halinde geniş bir coğrafyaya dağılmışlar ve hayatlarını idame ettirmişlerdir. Bu Türk boylarından biri de Kırgız Türkleridir. Kırgız Türkleri Isık Gölü çevresinde, Çu, Talas ve Tekes ırmaklarının yukarısında Altay, Pamir, Tiyanşan dağlarında yaşayan; tarihi kaynaklara göre tarihte ismi geçen ilk Türk boyudur. Kırgızlara ait Manas Destanının özellikleri
şöyledir;
Oluşumu
Dünyanın en uzun destanı özelliğini taşıyan ve dünya edebiyatının şaheserleri arasına giren Manas Destanı, Kırgız Türklerinin milli destanıdır. Bu büyük eser Türklerin ve Kırgız Türklerinin tarihi devirlerdeki kültürlerinin izlerini taşır. Manas Destanı’nın oluşumu konusu henüz tam olarak aydınlığa kavuşturulamamıştır. Bu konuda çeşitli görüşler beyan edilmiştir; ancak yaygın bir görüş bin yıllık bir tarihten söz etmektedir.
Dünya destanları hakkında araştırmalar yapan ünlü bilim adamı V.Jirmunsky, Manas Destani’nı oluşturan tarihi olayların ancak 15 ve 18. asırlarda geçtiği görüşündedir. Ayrıca, Manas’ın tarihinin tamamen şekillenip bitişini, 16-17. yüzyılda görülen Kalmuk Savaşları’nın aydınlattığı fikrini savunmaktadır. Kırgız edebiyatçısı Yunusaliev ise destanın 9-11. asırlarda oluştuğu fikrindedir.
Dr. Moldobayev, “Manas Destanı”nın muhtevasında yer bulmuş tarihi olayları aşağıdaki yedi devre ayırmıştır. Bunlar:
1) Hunlar ve onların devri (M.Ö yüzyıl, M.S 5. yüzyıl)
2) Eski Türk ve Kırgız devri (6-9. yüzyıl)
3) Kara Kıtay ve Karahanidler devri (9-12 yüzyıl)
4) Moğol devri (13. yüzyıl)
5) Altınordu ve diğer hanlıkların devirlerindeki tarihi hadiseler (14-16. yüzyıl)
6) Cungar ve Ayrat- Kalınlık devri (15-18. yüzyıl)
7) Son dönemde yapılan ilaveler (19-20. yüzyıl)
Son dönemlerde yapılan çalışmalara göre, Kırgız tarihinin en iptidai zamanlarından 18. asrın sonuna kadar yer alan olayların destanda yansıtıldığı görülür. Bu tarihin üç aşaması şöyledir:
1) Yenisey devri (ilk zamandan 9. asrın ortasına kadar)
2) Altay devri (9. asrın ikinci yarısından 15. asrın başına kadar)
3) Tanrı dağları devri (15. asırdan 18. asrın sonuna kadar)
Destanla İlgili Çalışmalar
Manas Destanı ile ilgili ilk ciddi çalışmalar 19. yüzyılda yapılmaya başlanmıştır. Manas Destanı’nı ilk defa yazıya geçirerek onu edebiyat dünyasının değerli bir hazinesi yapan değerli şahsiyet Kazak Türklerinden alim Türkolog Çokan Velihanoğlu’dur. Destanı ilim dünyasına tanıtmış ve hakkında malumat vermiştir.
Kırgız Türklerinin dünya edebiyatına kazandırmış olduğu ve dünyanın en büyük destanları arasına giren “Manas Destanı”nın Türkiye’de tanınmasını sağlayan mümtaz şahsiyet Abdülkadir İnan’dır. Abdülkadir İnan “Manas Destanı”nı değerlendiren makaleler yanında nesir olarak da Türkiye Türkçesine kazandırmıştır. Bu eserleri 1972-1992 yılları arasında üç kez basılmıştır.
Destanın konusu
Manas Destanı’nın ana temasını, Manas’ın Kırgız Türkleri için vermiş olduğu özgürlük mücadelesi ve onları bir bayrak altında toplama ülküsü oluşturur. Temel ideoloji öz yurdundan uzaklaşan ve dağılan halkı bir bayrak altında birleştirme olduğundan, hadiseler bu ideolojiye paralel olarak Manas’ın dış düşmanlara karşı vermiş olduğu mücadeleler ile bağlantılı olarak anlatılıyor. Manas Destanı öncelikle Nogaylar devri Kazak- Kırgız ortak hayatlarının sonra 1100 yıllık Kırgız Türklüğünün daha sonra bütün Türk alemini benzeştiren değerler dünyasının edebi ve ebedi sembolüdür.
Manas Destanı’nın oluştuğu coğrafi mekan dikkat çekicidir. Tanrı Dağları’nda Isık Göl ve çevresinde hayatlarını idame ettiren Kırgız Türkleri, Manas Destanı’nı kendileri için kutsal bir emanet görmüşler ve bugüne kadar getirmişlerdir. Kuzeydoğu Türkleri için Ötüken ne derece önemli ise Güneydoğu Türkleri için de Tanrı Dağları aynı ölçüde kıymete sahiptir.
Manas Destanı, muhtevası itibariyle göçebe ve savaşçı Kırgız Türklerinin hayatını bütün ayrıntısı ile yansıtır. Kırgız Türklerinin mitolojileri en eski dini telakkileri evlenme ve düğün adetleri, eğlenceleri, sevinçleri, üzüntüleri, tabiat ve düşmanları ile mücadeleleri, cenaze merasimleri, şölenleri … bu destanda ana hatları ile kendisine yer bulmuştur.
Destanın konusunu, destanın oluştuğu zamandan 19. yüzyıla gelene kadar Kırgız Türklerinin yaşamış olduğu tarihi olaylar meydana getirmektedir. Bunun içindir ki destan her devre ait vakaları kapsamaktadır. Destanın zengin bir içerik kazanmasında Türk boylarının ortak ataları olan Hunların, Göktürklerin tesiri olmuştur. Kırgız Türklerinin Çinlilere, Kıtaylara, Kamuklara karşı verdikleri bağımsızlık mücadeleleri çok geniş bir şekilde destanda yer almaktadır. Bu mücadelelerin sembolleşmiş başbuğu Manas’tır. Destanın özünde, bağımsızlık ve milli birlik savaşı veren bir destan kahramanının şahsında Türk devletlerinin birlik mücadelesi yatmaktadır. Değişik coğrafyalara sürülen Kırgız Türklerinin ümidinin ve dileğinin Talas’a ulaşmak olduğu, destanın başından sonuna kadar vurgulanan temalarından biridir. Talas Kırgız Türkleri için “Ata Vatan”ı simgeleyen bir ideolojidir.
Destanda genellikle mübalağalar ve olağanüstülükler savaş tasvirlerinde ve kahramanların savaş hazırlığı yaptığı bölümlerde göze çarpmaktadır. Kahramanlar fiziki üstünlükleri yanında birer fazilet abidesidir. Adaletlidirler, dürüsttürler, verdikleri sözleri yerine getirirler.Destanda alplerin, silahların, savaş meydanlarının, atlarının tasviri yanında tabiat tasvirleri de kendine yer bulmuştur.
Türkler programından